1. Bối cảnh thiên tai gia tăng và nhu cầu thực phẩm cứu trợ hiệu quả
Trong những năm gần đây, thế giới đang phải đối mặt với tần suất và cường độ ngày càng gia tăng của các thảm họa thiên nhiên như siêu bão, lũ quét, sạt lở đất, động đất và núi lửa phun trào. Đặc biệt trong năm 2024, khắp nơi trên thế giới đều phải chứng kiến hàng loạt thiên tai khốc liệt: siêu bão Yagi (hay còn gọi là cơn bão số 3 theo cách gọi của Việt Nam) cấp 16, giật trên cấp 17, đã càn quét và gây ảnh hưởng nặng nề tới rất nhiều nước thuộc khu vực biển Đông, trong đó có Trung Quốc, Myanmar, Việt Nam, Philippines,…; tuyết rơi kỷ lục tại Hàn Quốc; núi lửa Kīlauea (Hawai, Mỹ) bất ngờ phun trào mạnh mẽ trở lại; lũ quét tại Afghanistan; cùng nhiều cơn bão lớn khác tại Mỹ và Đài Loan. Việt Nam cũng không ngoại lệ khi chỉ trong năm 2024 đã ghi nhận 39 đợt lũ quét, sạt lở đất nghiêm trọng tại 32 tỉnh thuộc khu vực trung du và miền núi các tỉnh Bắc Bộ, Trung Bộ và Tây Nguyên, gây thiệt hại nghiêm trọng với hơn 500 người chết và mất tích, hơn 2000 người bị thương; thiệt hại kinh tế lên tới gần 89 nghìn tỷ đồng, được đánh giá là gấp 9,52 lần với năm 2023 và 4,19 lần trung bình 10 năm từ 2014-2023. Chỉ riêng khu vực biển Đông của Việt Nam đã ghi nhận 10 cơn bão và 1 áp thấp nhiệt đới trong năm 2024.
    |
 |
| Hình ảnh về thiệt hại nặng nề do siêu bão Yagi gây ra năm 2024 ở các nước thuộc khu vực Đông Nam Á (sưu tầm). |
Trong bối cảnh đó, vấn đề đảm bảo nguồn thực phẩm an toàn, đủ dinh dưỡng và dễ sử dụng cho người dân vùng thảm họa trở nên cấp thiết. Tuy nhiên, các loại thực phẩm cứu trợ truyền thống (như bánh mỳ, bánh chưng, mỳ gói, cơm nắm,…) lại bộc lộ nhiều hạn chế như quy trình chuẩn bị phức tạp, dễ hư hỏng trong điều kiện vận chuyển khắc nghiệt, ít dinh dưỡng, và không phù hợp với các nhóm đối tượng dễ bị tổn thương như người già, trẻ nhỏ hoặc người mắc bệnh nền.
|
 |
| Thực trạng về sự quá tải đối với các thực phẩm cứu trợ tại khu vực cứu nạn, khi không được bảo quản phù hợp (sưu tầm). |
2. Thực phẩm dành cho thảm họa là gì?
Khác với thực phẩm cứu trợ thông thường, thực phẩm dành cho thảm họa (disaster preparedness food) là những sản phẩm được thiết kế đặc biệt để sử dụng trong các tình huống khẩn cấp. Những sản phẩm này được phát triển với tiêu chí: bảo quản lâu dài, giá trị dinh dưỡng cao, dễ chế biến và tiêu thụ, đóng gói tiện lợi, phù hợp với nhiều nhóm người dùng.
Nhật Bản là một trong những nước đi đầu về lĩnh vực sản xuất các mặt hàng thực phẩm dành cho thảm họa. Một ví dụ tiêu biểu là các sản phẩm của Công ty Sei Enterprise (Nhật Bản) – đơn vị tiên phong trong lĩnh vực này từ năm 1978. Các sản phẩm như súp, cháo, mì ăn liền hoặc cơm đóng hộp của công ty này có thời hạn sử dụng lên tới 25 năm nếu được bảo quản đúng cách. Một số sản phẩm nổi bật của một số hãng thực phẩm khác bao gồm cơm thịt bò Yoshinoya, cơm và mì Sataka, bánh mì đóng lon – tất cả đều có hương vị phong phú và thiết kế bao bì tối ưu hóa cho tình huống khẩn cấp.
Một ví dụ tiêu biểu khác là bánh mì đóng hộp, một sản phẩm độc đáo do Công ty Pan Akimoto (Nhật Bản) phát triển từ năm 1995, nhằm phục vụ nhu cầu thực phẩm trong các tình huống khẩn cấp như động đất, lũ lụt hay mất điện kéo dài. Sản phẩm được sản xuất bằng công nghệ nướng trực tiếp trong lon, sau đó tiệt trùng và niêm phong chân không, giúp giữ nguyên độ mềm, mùi vị và giá trị dinh dưỡng trong suốt thời hạn bảo quản lên đến 5 năm. Khác với bánh mì thông thường dễ hư hỏng, loại bánh này có thể sử dụng ngay mà không cần hâm nóng, rất phù hợp trong điều kiện thiếu thốn. Với thiết kế lon chắc chắn, dễ mở và vận chuyển, bánh mì đóng hộp trở thành thực phẩm lý tưởng cho hoạt động cứu trợ, dự trữ cá nhân và cả các chuyến dã ngoại. Ngoài vai trò là nguồn dinh dưỡng thiết yếu, Pan Akimoto còn thực hiện chương trình “Bánh mì cứu trợ” – tái sử dụng sản phẩm gần hết hạn để cứu trợ người gặp khó khăn trên toàn thế giới. Đây là một ví dụ tiêu biểu cho sự kết hợp giữa đổi mới công nghệ thực phẩm và trách nhiệm xã hội, đồng thời khẳng định vai trò ngày càng quan trọng của thực phẩm phòng chống thiên tai trong thế kỷ 21.
|
 |
| Một số loại thực phẩm dành cho thảm họa có khả năng dự trữ lâu dài hiện đang có trên thị trường. |
3. Ưu điểm của thực phẩm dành cho thảm họa
Thực phẩm dành cho thảm họa có nhiều ưu điểm vượt trội, cụ thể:
· Thời hạn sử dụng dài: Có thể bảo quản từ 5 đến 25 năm mà không cần tủ lạnh, giúp chủ động dự trữ lâu dài.
· Giá trị dinh dưỡng cao: Được thiết kế để cung cấp đủ năng lượng, vitamin, protein cần thiết trong thời gian thiếu thốn.
· Dễ sử dụng: Chỉ cần nước nóng, thậm chí một số loại không cần nấu nướng, phù hợp với điều kiện không có điện/gas.
· Đóng gói tiện lợi: Bao bì chắc chắn, dễ vận chuyển và mở trong điều kiện khẩn cấp.
· Đa dạng và an toàn: Bao gồm các sản phẩm dành riêng cho người ăn chay, theo đạo Hồi, dị ứng thực phẩm… giúp mở rộng khả năng tiếp cận.
Ngoài ra, các nhà sản xuất hiện nay còn tập trung vào yếu tố thẩm mỹ và tính nhân văn của bao bì, nhằm “không gây thêm rắc rối” cho người dân trong vùng thiên tai – một điều đã được quy định rõ trong luật tại Nhật Bản.
4. Hạn chế và thách thức
Tuy có nhiều ưu điểm, thực phẩm dành cho thảm họa vẫn còn một số thách thức nhất định. Giá thành cao là một rào cản lớn, khi mức giá trung bình cao gấp 10 lần so với bữa ăn thông thường. Điều này đặt ra yêu cầu phải có sự hỗ trợ từ chính phủ, tổ chức phi chính phủ (NGO), hoặc tích hợp trong chiến lược dự trữ quốc gia.
Bên cạnh đó, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của việc chuẩn bị sẵn thực phẩm khẩn cấp cũng là điều cần thiết, đặc biệt ở các quốc gia đang phát triển, nơi người dân thường chưa có thói quen dự phòng thiên tai.
5. Xu hướng tương lai và tiềm năng phát triển
Hiện nay, nhiều quốc gia đang đưa thực phẩm phòng chống thiên tai vào chương trình quốc gia về phòng ngừa rủi ro thiên tai. Xu hướng tương lai là tập trung vào các sản phẩm:
· Có hương vị phong phú để giảm cảm giác nhàm chán khi sử dụng dài ngày.
· Ghi rõ thành phần gây dị ứng để đảm bảo an toàn.
· Thân thiện với môi trường, bao bì dễ phân hủy.
· Kết hợp công nghệ thực phẩm tiên tiến như thực phẩm sấy đông khô (freeze-dried), thực phẩm tự làm nóng...
Với bối cảnh thiên tai ngày càng khó lường, thực phẩm dành cho thảm họa không chỉ là nhu cầu tức thời, mà còn là một ngành công nghiệp tiềm năng, góp phần đảm bảo an ninh lương thực trong tình huống khẩn cấp, đồng thời mở ra hướng phát triển bền vững cho ngành công nghệ thực phẩm toàn cầu.
Kết luận
Việc phát triển và phổ biến thực phẩm dành cho thảm họa là bước đi cần thiết trong thời đại đầy biến động hiện nay. Đây không chỉ là giải pháp trước mắt để ứng phó với thiên tai, mà còn là một phần quan trọng trong chiến lược quốc gia về an toàn thực phẩm, phòng ngừa rủi ro và bảo vệ cộng đồng.
TS. Lê Thiên Kim
Bộ môn Quản lý chất lượng và an toàn thực phẩm – Khoa Công nghệ thực phẩm